Η επιθετικότητα του παιδιού στο σχολείο και την οικογένεια
Τα ξεσπάσματα, ο θυμός, ακόμα και η οργή είναι οι πιο κοινές συναισθηματικές αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας. Το 1/3 σχεδόν των προβλημάτων συμπεριφοράς που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί αφορά την επιθετικότητα των παιδιών ανεξάρτητα σε ποιο πλαίσιο ή με ποια μορφή εκδηλώνεται. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο θυμός, το συναίσθημα που συνδέεται άμεσα με την επιθετικότητα είναι ένα δευτερογενές συναίσθημα δηλ. κάποια άλλα συναισθήματα ενδέχεται να τον έχουν προκαλέσει. Αυτά συνήθως είναι ο φόβος, η λύπη και η απογοήτευση. Φόβος για αποτυχία, φόβος ότι δεν τον αποδέχονται όπως είναι. Φόβος ότι δεν αξίζει, φόβος ότι δεν θα τα καταφέρνει. Η αντιδραστική και επιθετική συμπεριφορά των παιδιών δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις τους με την οικογένεια, τους συνομήλικους και το σχολείο. Δημιουργεί όμως προβλήματα και στα ίδια τα παιδιά γιατί δεν τους δίνει τη δυνατότητα να μάθουν κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές οι οποίες θα αποτελέσουν αργότερα τη βάση για την ομαλή ένταξη τους στο κοινωνικό σύνολο.
Η παιδική επιθετικότητα είναι ένα πολύ σοβαρό θέμα και πρέπει να αντιμετωπισθεί με ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία γιατί διαφορετικά το επιθετικό παιδί, εάν αφεθεί αβοήθητο είναι πολύ πιθανόν ότι θα μεγαλώσει σαν προβληματικός έφηβος και θα καταλήξει ένας προβληματικός ενήλικος.
Μορφές επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς των παιδιών.
1. Οι εκρήξεις θυμού/οργής: τα παιδιά σε τέτοιου είδους εκρήξεις βρίζουν, στριγκλίζουν, κοκαλώνουν ή κρατούν την αναπνοή τους, χτυπάνε το κεφάλι ή τα πόδια τους στο πάτωμα. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η επιθετική αυτή συμπεριφορά δεν αποτελεί σοβαρή παθολογική περίπτωση.
2. Εχθρική επιθετικότητα: πρόκειται για μορφές επιθετικής συμπεριφοράς που, αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση, αποτελούν ένδειξη παθολογικής συμπεριφοράς των παιδιών. Η διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και την προβληματική είναι το στοιχείο του μίσους και της εκδίκησης, που τρέφει ο «θύτης» για τους γύρω του.
3. Συντελεστική επιθετικότητα αποσκοπεί στην απόκτηση ή διατήρηση κάποιου αντικειμένου ή στην εξασφάλιση δικαιώματος.
4. Οι ύβρεις, τα πειράγματα, οι προσβολές, οι αισχρολογίες και οι χλευασμοί είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας των παιδιών. Αν δεν γίνονται για μεγάλα διαστήματα και δεν περιέχουν την έννοια του μίσους, δεν αποτελούν ιδιαίτερα ανησυχητικές καταστάσεις.
5. Η ειρωνεία, η αδιαφορία είναι είδος κρυφής επιθετικότητας. Μια μορφή επιθετικότητας είναι η παθητική η οποία περιλαμβάνει όλες τις μορφές επιθετικότητας, αλλά χωρίς ενεργητικό τρόπο. Ξαφνικά κυλιούνται στο πάτωμα την ώρα του μαθήματος, ξαπλώνουν πάνω στα θρανία, κάνουν πως δεν ακούνε κ.λ.π.
6. Παρανοϊκή εχθρότητα. Το παιδί με παρανοϊκές τάσεις χρησιμοποιεί την προβολή σε πολύ μεγάλο βαθμό και πιστεύει ότι οι άλλοι είναι εχθρικοί απέναντί του.
Αίτια έκφρασης επιθετικότητας στο παιδί
1. Αιτιολογία οργανικής προέλευσης. Οι εγγενείς αιτίες μπορεί να αφορούν υπερκινητικότητα, χαμηλή νοημοσύνη, συναισθηματικές διαταραχές, ψυχοπαθολογία, μαθησιακές δυσκολίες.
2. Ένας τρόπος με τον οποίο γίνονται επιθετικά τα παιδιά είναι η μίμηση. Έτσι οικογένειες που είναι γενικά επιθετικές, έχουν παιδί που είναι κι αυτό επιθετικό. Ένας επιπλέον παράγοντας που βοηθά ακόμα και την κρυμμένη επιθετικότητα των παιδιών μας να ελευθερωθεί και να εκφραστεί είναι η τηλεόραση και η προβολή επιθετικών ηρώων και προτύπων μέσα από αυτή.
3. Συμπεριφορά γονέα απέναντι στο παιδί. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς οι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού. Αλλά και το αντίθετο, οι υπερβολικά παραχωρητικοί δηλαδή γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού. Οι γονείς που δείχνουν μεγάλη ανοχή στην επιθετικότητα του παιδιού. Οι αδιάφοροι γονείς που αγνοούν τελείως ή και απορρίπτουν το παιδί.
4. Άγχος στην οικογένεια (έντονα οικονομικά προβλήματα, διαταραγμένες σχέσεις γονέων κ.λ.π.).
Πότε χαρακτηρίζουμε ένα παιδί επιθετικό;
Για καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό- με πρόβλημα συμπεριφοράς, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία.
α. Τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, δηλαδή αν είναι μια συμπεριφορά που κρατά καιρό. ή αν είναι ένα παροδικό φαινόμενο.
β. Το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλους, που μπορεί να έχουν μέσα τους οι επιθετικές ενέργειες του παιδιού.
γ. Τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.
Πώς μπορούμε να χειριστούμε τις εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς; Δυστυχώς δεν υπάρχουν συνταγές εξασφαλισμένης επιτυχίας και δεν μπορούν να υπάρξουν, αφού κάθε παιδί αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση και κάθε πρόβλημά του απαιτεί ειδική αντιμετώπιση. Μπορούμε ωστόσο ν’ ακολουθήσουμε κάποιες αρχές που μας τη δυνατότητα να ενεργήσουμε θετικά και αποτελεσματικά. Πρώτα απ όλα, πρέπει να τονίσουμε την ανάγκη συνεργασίας και παράλληλης δράσης γονέων, δασκάλων αλλά και ψυχολόγων στην περίπτωση που κάποια παιδιά παρουσιάσουν έντονη και μακρόχρονη επιθετική συμπεριφορά.
• Ο κανόνας της Αγνόησης. Αγνοούμε εντελώς τη μέτρια, χωρίς διάρκεια και ένταση επιθετική συμπεριφορά.
• Θετική ενίσχυση. Αν μέχρι τώρα αντιδρούσατε στην κακή συμπεριφορά με θυμό ή με άλλο τρόπο, και αγνοούσατε σχεδόν το μεγαλύτερο μέρος της καλής συμπεριφοράς, είναι καιρός να αντιστρέψετε τις αντιδράσεις σας, και να αρχίσετε να αγνοείτε τη κακή συμπεριφορά, όσο αυτό είναι εφικτό, και να ανταμείβετε την καλή.
• Αποφεύγουμε τη σωματική τιμωρία. Προσπαθούμε με συζήτηση και πολλή κατανόηση για τα παιδιά να τους εξηγήσουμε, όταν ηρεμήσουν, ποιες συνέπειες έχει πρώτα από όλα για τα ίδια η επιθετικότητα τους, για παράδειγμα, να χάσουν την αγάπη των φίλων τους. Επίσης, ύστερα από ένα εκρηκτικό επεισόδιο απομακρύνουμε τα παιδιά από το «ακροατήριο τους». Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά για να τραβήξουν την προσοχή του γονέα ή του άλλου προσώπου, δίνουν «παραστάσεις» επιθετικής συμπεριφοράς: στριγκλίζουν, στριφογυρίζουν, σπάνε πράγματα. Η απομάκρυνση τους σε άλλο χώρο γίνεται, για να απομακρυνθούν από την εστία της έντασης και να ηρεμήσουν.
• Τιμωρία- Φυσικές συνέπειες. Η τιμωρία είναι προτιμότερο να αφορά μικρή στέρηση προνομίων («Δε θα πάμε τη βόλτα που συμφωνήσαμε») και να είναι άμεση προκειμένου να καταλάβουν τα παιδιά ότι αυτή είναι απόρροια της βίαιης συμπεριφοράς τους και όχι επειδή δεν τα αγαπάμε γενικά.
• Ενθαρρύνουμε την έκφραση των συναισθημάτων και θέτουμε όρια. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να κατανοήσουν ότι το πρόβλημα δεν είναι το συναίσθημα τους αλλά η ανάρμοστη συμπεριφορά τους, ότι όλα τα συναισθήματα είναι αποδεκτά αλλά όχι όλες οι συμπεριφορές. Οι γονείς λοιπόν καλούνται να θέσουν όρια στις συμπεριφορές και όχι στα συναισθήματα και τις επιθυμίες. Αυτό σημαίνει ότι αν πούμε σε ένα παιδί μην κλαις, δεν υπάρχει λόγος να στεναχωριέσαι καταφέρνουμε να το κάνουμε να μην εμπιστεύεται το συναίσθημα του και το ωθούμε στην αυτοαμφισβήτηση. Δείχνουμε λοιπόν ότι αποδεχόμαστε το συναίσθημα του (οργή, θυμό, θλίψη) αλλά θέτουμε όρια στην συμπεριφορά.
Τα ξεσπάσματα, ο θυμός, ακόμα και η οργή είναι οι πιο κοινές συναισθηματικές αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας. Το 1/3 σχεδόν των προβλημάτων συμπεριφοράς που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί αφορά την επιθετικότητα των παιδιών ανεξάρτητα σε ποιο πλαίσιο ή με ποια μορφή εκδηλώνεται. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ο θυμός, το συναίσθημα που συνδέεται άμεσα με την επιθετικότητα είναι ένα δευτερογενές συναίσθημα δηλ. κάποια άλλα συναισθήματα ενδέχεται να τον έχουν προκαλέσει. Αυτά συνήθως είναι ο φόβος, η λύπη και η απογοήτευση. Φόβος για αποτυχία, φόβος ότι δεν τον αποδέχονται όπως είναι. Φόβος ότι δεν αξίζει, φόβος ότι δεν θα τα καταφέρνει. Η αντιδραστική και επιθετική συμπεριφορά των παιδιών δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις τους με την οικογένεια, τους συνομήλικους και το σχολείο. Δημιουργεί όμως προβλήματα και στα ίδια τα παιδιά γιατί δεν τους δίνει τη δυνατότητα να μάθουν κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές οι οποίες θα αποτελέσουν αργότερα τη βάση για την ομαλή ένταξη τους στο κοινωνικό σύνολο. Η παιδική επιθετικότητα είναι ένα πολύ σοβαρό θέμα και πρέπει να αντιμετωπισθεί με ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία γιατί διαφορετικά το επιθετικό παιδί, εάν αφεθεί αβοήθητο είναι πολύ πιθανόν ότι θα μεγαλώσει σαν προβληματικός έφηβος και θα καταλήξει ένας προβληματικός ενήλικος .
Μορφές επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς των παιδιών.
1. Οι εκρήξεις θυμού/οργής: τα παιδιά σε τέτοιου είδους εκρήξεις βρίζουν, στριγκλίζουν, κοκαλώνουν ή κρατούν την αναπνοή τους, χτυπάνε το κεφάλι ή τα πόδια τους στο πάτωμα. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η επιθετική αυτή συμπεριφορά δεν αποτελεί σοβαρή παθολογική περίπτωση.
2. Εχθρική επιθετικότητα: πρόκειται για μορφές επιθετικής συμπεριφοράς που, αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση, αποτελούν ένδειξη παθολογικής συμπεριφοράς των παιδιών. Η διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και την προβληματική είναι το στοιχείο του μίσους και της εκδίκησης, που τρέφει ο «θύτης» για τους γύρω του.
3. Συντελεστική επιθετικότητα αποσκοπεί στην απόκτηση ή διατήρηση κάποιου αντικειμένου ή στην εξασφάλιση δικαιώματος.
4. Οι ύβρεις, τα πειράγματα, οι προσβολές, οι αισχρολογίες και οι χλευασμοί είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας των παιδιών. Αν δεν γίνονται για μεγάλα διαστήματα και δεν περιέχουν την έννοια του μίσους, δεν αποτελούν ιδιαίτερα ανησυχητικές καταστάσεις.
5. Η ειρωνεία, η αδιαφορία είναι είδος κρυφής επιθετικότητας. Μια μορφή επιθετικότητας είναι η παθητική η οποία περιλαμβάνει όλες τις μορφές επιθετικότητας, αλλά χωρίς ενεργητικό τρόπο. Ξαφνικά κυλιούνται στο πάτωμα την ώρα του μαθήματος, ξαπλώνουν πάνω στα θρανία, κάνουν πως δεν ακούνε κ.λ.π.
6. Παρανοϊκή εχθρότητα. Το παιδί με παρανοϊκές τάσεις χρησιμοποιεί την προβολή σε πολύ μεγάλο βαθμό και πιστεύει ότι οι άλλοι είναι εχθρικοί απέναντί του.
Αίτια έκφρασης επιθετικότητας στο παιδί
1. Αιτιολογία οργανικής προέλευσης. Οι εγγενείς αιτίες μπορεί να αφορούν υπερκινητικότητα, χαμηλή νοημοσύνη, συναισθηματικές διαταραχές, ψυχοπαθολογία, μαθησιακές δυσκολίες.
2. Ένας τρόπος με τον οποίο γίνονται επιθετικά τα παιδιά είναι η μίμηση. Έτσι οικογένειες που είναι γενικά επιθετικές, έχουν παιδί που είναι κι αυτό επιθετικό. Ένας επιπλέον παράγοντας που βοηθά ακόμα και την κρυμμένη επιθετικότητα των παιδιών μας να ελευθερωθεί και να εκφραστεί είναι η τηλεόραση και η προβολή επιθετικών ηρώων και προτύπων μέσα από αυτή.
3. Συμπεριφορά γονέα απέναντι στο παιδί. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείς οι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού. Αλλά και το αντίθετο, οι υπερβολικά παραχωρητικοί δηλαδή γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού. Οι γονείς που δείχνουν μεγάλη ανοχή στην επιθετικότητα του παιδιού. Οι αδιάφοροι γονείς που αγνοούν τελείως ή και απορρίπτουν το παιδί.
4. Άγχος στην οικογένεια (έντονα οικονομικά προβλήματα, διαταραγμένες σχέσεις γονέων κ.λ.π.).
Πότε χαρακτηρίζουμε ένα παιδί επιθετικό;
Για καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό- με πρόβλημα συμπεριφοράς, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία.
α. Τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, δηλαδή αν είναι μια συμπεριφορά που κρατά καιρό. ή αν είναι ένα παροδικό φαινόμενο.
β. Το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλους, που μπορεί να έχουν μέσα τους οι επιθετικές ενέργειες του παιδιού.
γ. Τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.
Πώς μπορούμε να χειριστούμε τις εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς; Δυστυχώς δεν υπάρχουν συνταγές εξασφαλισμένης επιτυχίας και δεν μπορούν να υπάρξουν, αφού κάθε παιδί αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση και κάθε πρόβλημά του απαιτεί ειδική αντιμετώπιση. Μπορούμε ωστόσο ν’ ακολουθήσουμε κάποιες αρχές που μας τη δυνατότητα να ενεργήσουμε θετικά και αποτελεσματικά. Πρώτα απ όλα, πρέπει να τονίσουμε την ανάγκη συνεργασίας και παράλληλης δράσης γονέων, δασκάλων αλλά και ψυχολόγων στην περίπτωση που κάποια παιδιά παρουσιάσουν έντονη και μακρόχρονη επιθετική συμπεριφορά.
• Ο κανόνας της Αγνόησης. Αγνοούμε εντελώς τη μέτρια, χωρίς διάρκεια και ένταση επιθετική συμπεριφορά.
• Θετική ενίσχυση. Αν μέχρι τώρα αντιδρούσατε στην κακή συμπεριφορά με θυμό ή με άλλο τρόπο, και αγνοούσατε σχεδόν το μεγαλύτερο μέρος της καλής συμπεριφοράς, είναι καιρός να αντιστρέψετε τις αντιδράσεις σας, και να αρχίσετε να αγνοείτε τη κακή συμπεριφορά, όσο αυτό είναι εφικτό, και να ανταμείβετε την καλή.
• Αποφεύγουμε τη σωματική τιμωρία. Προσπαθούμε με συζήτηση και πολλή κατανόηση για τα παιδιά να τους εξηγήσουμε, όταν ηρεμήσουν, ποιες συνέπειες έχει πρώτα από όλα για τα ίδια η επιθετικότητα τους, για παράδειγμα, να χάσουν την αγάπη των φίλων τους. Επίσης, ύστερα από ένα εκρηκτικό επεισόδιο απομακρύνουμε τα παιδιά από το «ακροατήριο τους». Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά για να τραβήξουν την προσοχή του γονέα ή του άλλου προσώπου, δίνουν «παραστάσεις» επιθετικής συμπεριφοράς: στριγκλίζουν, στριφογυρίζουν, σπάνε πράγματα. Η απομάκρυνση τους σε άλλο χώρο γίνεται, για να απομακρυνθούν από την εστία της έντασης και να ηρεμήσουν.
• Τιμωρία- Φυσικές συνέπειες. Η τιμωρία είναι προτιμότερο να αφορά μικρή στέρηση προνομίων («Δε θα πάμε τη βόλτα που συμφωνήσαμε») και να είναι άμεση προκειμένου να καταλάβουν τα παιδιά ότι αυτή είναι απόρροια της βίαιης συμπεριφοράς τους και όχι επειδή δεν τα αγαπάμε γενικά.
• Ενθαρρύνουμε την έκφραση των συναισθημάτων και θέτουμε όρια. Είναι σημαντικό για τα παιδιά να κατανοήσουν ότι το πρόβλημα δεν είναι το συναίσθημα τους αλλά η ανάρμοστη συμπεριφορά τους, ότι όλα τα συναισθήματα είναι αποδεκτά αλλά όχι όλες οι συμπεριφορές. Οι γονείς λοιπόν καλούνται να θέσουν όρια στις συμπεριφορές και όχι στα συναισθήματα και τις επιθυμίες. Αυτό σημαίνει ότι αν πούμε σε ένα παιδί μην κλαις, δεν υπάρχει λόγος να στεναχωριέσαι καταφέρνουμε να το κάνουμε να μην εμπιστεύεται το συναίσθημα του και το ωθούμε στην αυτοαμφισβήτηση. Δείχνουμε λοιπόν ότι αποδεχόμαστε το συναίσθημα του (οργή, θυμό, θλίψη) αλλά θέτουμε όρια στην συμπεριφορά.